نویسنده: رضا بیات




 

 

چکیده

این جستار، ابتدا استحکام کلام میرزا حبیب خراسانی را در سطوح مختلف زبان و ادبیات می سنجد و سپس به مضامین شعری او می پردازد. با توجه به مرجعیت دینی میرزا حبیب، تعداد اشعار مذهبی وی نسبت به اشعار متفرقه کمتر از حد انتظار است. شادی در شعر او به طرز معناداری محسوس است و مرثیه در شعر او جایی ندارد. همچنین به راه و رسم عارفان - و حتی شدیدتر از بسیاری از آنان - به ظواهر شرع تاخته است؛ امری که درباره یک مرجع تقلید شگفت می نماید. در این پژوهش بیشتر به این موارد پرداخته شده است: شاخصه های پایبندی به شریعت، سرسپردگی به عرفان، میزان دغدغه های اجتماعی و نوع نگاه شاعر به مدیحه پردازی دینی.
کلیدواژه ها: نقد ادبی، میرزا حبیب خراسانی، شعر منقبتی، شعر عصر قاجار، شعر عرفانی.

مقدمه

مطالعه و مرور حالات و اشعار میرزا حبیب خراسانی از چهار جنبه برای ادبیات آیینی حائز اهمیت است؛ او:
الف) عالم شرع و مرجع تقلید است؛
ب) شاعری گشاده زبان و خوش سخن است؛
ج) عارف است (پیوند شعر و عرفان ناگسستنی است و گرایش عرفانی از پررنگ ترین جریانات شعر آیینی به شمار می رود)؛
د) شاعری است از روزگار قاجار (روزگاری که از لحاظ کیفیت و کمیت اهمیت ویژه ای در شعر آیینی دارد).
از آنجا که دوران قاجار، عصر لقب سالاری است - و عناوین بیشتر به تعارف استعمال می شوند تا تعریف - نمی توان به کلام شعرا ( به ویژه دربار خودشان) اعتماد کرد، اما میرزا مرجع تقلید است و خدای متعال حساب مؤمنین را از دیگران جدا کرده است.(1) برای این کار (کشف میرزا از درون اشعارش) نگارنده ابتدا شعرش را خواندم و سپس شرح حال 123 صفحه ای او (در مقدمه دیوانش) را مطالعه کردم و یافته های خود را با شرح احوال او - که به قلم نوه اش، آقای علی حبیب نگاشته شده بود - یکسان یافتم. خلاصه ای از این مقدمه مبسوط نیز در آغاز کار آورده شده است.
ذکر این نکته نیز ضروری است که چون تاریخ و ترتیب اشعار میرزا حبیب مشخص نیست، به ناچار دیوان(2) را متنی واحد دانستیم؛ زیرا بی توجهی به زمان و شرایط سرودن یک شعر، ممکن است اعتبار برخی داوری ها را درباره آن مخدوش کند.

1- آشنایی با میرزا حبیب خراسانی

1-1- شناسنامه

میرزا حبیب الله مجتهد، پسر حاج میرزا محمد مجتهد، نبیره سید محمدمهدی شهید و از دودمان شهید نعمت الله ولی است و نسبش به اسماعیل پسر امام صادق علیه السلام می رسد. سید محمدمهدی شهید از فحول علمای قرن دوازدهم بوده و خاندانش پس از او به شهیدی مشهور شدند.(3) از زمان مهاجرت سیدمحمدمهدی به خراسان تا فوت میرزا حبیب الله نزدیک به 150 سال حکومت شرعی این سامان با علمای خاندان شهیدی بود.(4) میرزا حبیب در سه سالگی پدر خود را از دست داد و زیر نظر عموی خود - که مادر میرزا را به عقد خود درآورده بود - روزگار گذراند.(5) میرزا حبیب در سوم فروردین 1229شمسی (نهم جمادی الاول 1266ق) متولد شد و در 22 شهریور 1288شمسی (27 شعبان 1327ق) به دیار باقی شتافت؛ بنابراین، طول عمر میرزا حبیب 59 سال شمسی یا 61 سال قمری است.(6) به لحاظ سیاسی دوره زندگی او با حکومت محمدشاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه مقارن بود و اواخر عمرش نیز با تنش های انقلاب مشروطه مصادف شد.

1-2- تحصیلات

گفته اند که در 15-16 سالگی چندین هزار بیت شعر عربی و فارسی در خاطر داشت و لغات قاموس فیروزآبادی را با شماره صفحه حفظ بود و در دوره میان سالی مغنی اللبیب و شرح مطول (تفتازانی) را از حفظ تدریس می کرد.(7) میرزا حبیب در نجف اشرف و سامرا تحصیل کرد. از اساتید او می توان به این بزرگان اشاره کرد: حاج میرزا نصرالله (شوهر خواهر میرزا حبیب)، میرزای شیرازی، میرزای رشتی و فاضل دربندی.(8)
میرزا حبیب در نجف، زبان فرانسه را نیز آموخت و کتاب تلماک فنلون را ترجمه کرد که متأسفانه بعد از فوتش نابود شد.(9)

1-3- عرفان

حشر و نشر میرزا با عرفا، بیشتر از طریق میرزا مهدی گیلانی (متخلص به خدیو) بود. میرزا حبیب و خدیو - و یکی دو تن دیگر- در بغداد تحت تعلیم مرشدی هندی به نام غلامعلی خان بودند و در بغداد به محافل صوفیان شیعه و سنی رفت و آمد داشتند. بعدها در مشهد حلقه ای عرفانی به نام «اصحاب سراچه» تشکیل دادند که عوام بر آنان شوریدند و جمعشان را پراکنده کردند.(10) او در اواخر عمر با سید ابوالقاسم درگزی و میرزا ابراهیم بقراط آشنا شد که اولی او را به انزوا ترغیب کرد و دیگری مقدمات انتقال مناصب میرزا حبیب به دیگران را فراهم نمود تا میرزا با فراغ بال عزلت نشین شود.
منزوی بودن میرزا حبیب، نشان دهنده روحیه عرفانی و سلوک اوست؛ وی از سال 1316 قمری (1277شمسی) تا پایان عمر، یعنی 11 سال، کنج عزلت اختیار کرد.(11) اهمیت این نکته زمانی بیشتر می شود که بدانیم این انزوا اولاً پس از مرجعیت دینی و ریاست روحانی و حکومت شرعی در خراسان بوده است و ثانیاً در روزگاری اتفاق افتاده که همه علما، شعرا و اهل فضل به شدت به فعالیت اجتماعی روی آورده بودند تا انقلاب مشروطه را سامان دهند.

1-4- میرزا حبیب در کلام معاصران

صنیع الدوله، وزیر انطباعات ناصرالدین شاه که معاصر میرزا حبیب است، در مطلع الشمس می نویسد: « سیدالمجتهدین حاج میرزا حبیب الله در مشهد تدریس دارد و در صحن گوهرشاد امامت جماعت با اوست. دور از تکبر است و خلق درویشی دارد و در ادبیت و عربیت حاذق است و به فارسی و عربی نیکو شعر می گوید».(12)
همچنین سید حسن مشکان طبسی در مجله دبستان درباره او چنین گزارش می دهد:
مرحوم آقا همه علوم متداول عصر را به حد نصاب کمال دارا بود و فقیه و مرجع مسلم به شمار می رفت. زهد و مناعت طبع داشت و در کلیه اخلاق حسنه کم نظیر و علاوه بر این صاحب ذوقی سرشار بود. شعر را چنان طبیعی در بین سخنان می آورد که غالباً گمان می شد بخشی از سخنان اوست. غالباً بیش از دو ساعت سخن می راند؛ ولی چنان شیرین که مستمعین آن را نیم ساعت می پنداشتند و ملول نمی شدند.
وی همچنین نقل می کند که به قصد زیارت به مشهد رفته بوده و پس از ملاقات با آقا، تا شعبان 1327 که آقا رحلت می کنند، ‌شش سال مقیم مشهد می شود.(13)
فضل الله آل داود که بدایع نگار آستان قدس است، در سال 1340 در مجله الکمال (که در مشهد منتشر می شد) از میرزا حبیب چنین نام می برد: «حجه الاسلام حاج میرزا حبیب الله شهیدی قدس سره عمید آل هاشم».(14)

1-5- سیره و خلقیات

میرزا حبیب برای امرار معاش کشاورزی می کرد و به اصطلاح «نان از عمل خویش می خورد».(15) بخش عمده ای از مشغولیت او حل و فصل اختلافات مردم و منصب حاکم شرعی بود که در اواخر عمر از آن کناره گرفت. زمستان را در شهر به سر می برد و مشغول تدریس در حوزه بوده و بهار و خزان را در کوه های شاندیز، ابرده و زُشک - دور از خلق - به مناجات می پرداخت.(16)
از جمله کارهای او در مشهد، منع برگزاری جشن عمر در نهم ربیع است(17) که خود او در قصیده ای به همین مطلب پرداخته است.(18) دیگر اقدام میرزا حبیب مخالفت با شبیه خوانی و تعزیه بود؛ با این عنوان که مغایر با شئون معصومین علیهم السلام است.(19)
در خلقیات نیک او نوشته اند که سعی در صدقه پنهان و حفظ آبروی نیازمندان داشت. یکی از سال ها که غلات گران شده بوده، یکی از اطرافیان به میرزا پیشنهاد داد که غلاتش را بفروشد و با پول آن قرض های خود را بپردازد. وقتی میرزا از گرانی غله و فشار وارد بر مردم آگاه شد، در انبار را گشود و همه را به رایگان بین مردم تقسیم کرد.(20)
میرزا حبیب به زیارت مزار عرفا علاقه داشت(21) و مثنوی مولوی نیز در خانه او جایگاهی والا داشت.(22) بسیار اهل تهجد بود و در دوره هایی چهل روزه و شصت روزه از خوردن غذای حیوانی پرهیز می کرد و هر سحر پس از مناجات می گریست.(23)

1-6- انقلاب مشروطه

میرزا حبیب دو سال پس از روی کار آمدن مظفرالدین شاه منزوی شد و تا پایان عمر، یعنی سال عزل محمدشاه، خلوت نشین بود. در این دوران بسیاری از علما وارد سیاست شدند و بسیاری از شعرا نیز روزنامه نگار شدند و جان بر سر این کار نهادند؛ اما میرزا حبیب گویی نه شاعر بود و نه عالم؛ به سیر انفس مشغول بود و آفاق را به اهلش واگذاشته بود. حتی چند باری که خدمتش رسیدند تا دست خطی مبنی بر وجوب تبعیت از مشروطه بگیرند - با وجود تأیید ضمنی انقلاب - راضی نشد که نوشته ای بدهد و نهایتاً بیرونی خانه خود را در مشهد - که محل رجوع عموم بود - در اختیار مشروطه خواهان و انجمن ایالتی گذاشت که تأییدی باشد بر مشروطه خواهی او؛ اما خودش در این راه قدم از قدم برنداشت.
میرزا حبیب در پایان عمر تصمیم گرفت که ایران را ترک کند و به مدینه برود؛ اما انقلابیون مخالفت کردند؛ زیرا می ترسیدند میرزا خارج از ایران علیه مشروطیت اعلامیه بدهد و حتی قصد داشتند او را ترور کنند. سفر لغو شد و میرزا حبیب از میانه راه بازگشت. پس از بازگشت، در مجلسی که سران مشروطه خدمتش رسیدند، پس از نوشیدن یک استکان چاپی ناگهانی فوت کرد؛ طوری که به احتمال زیاد می توان او را مسموم و مقتول به دست انقلابیون دانست.(24) خدایش رحمت کند!

2- زبان ادبی میرزا حبیب

2-1- کلیات

در عرصه زبان، میرزا حبیب شاعری تواناست و دایره واژگان گسترده، او را از بسیاری از هم عصرانش متمایز می کند. با این وجود، در برخی موارد واژگانی را نادرست یا نا به جا یا به شکلی نامأنوس به کار می برد. همچنین با توجه به اینکه میرزا حبیب از علما بوده است، گاه واژگان عربی شگفتی در اشعارش دیده می شود.

2-2- کاربرد نادرست لغات

«چه» به جای «چو»:

صد حلقه تا به دوش و دو صد حلقه کرد گوش ... صد حلقه اش چه طوق به گردن درآیدا(25)
آن کس که عصا به دست موسی ... بنمود چه اژدها، علی بود(26)

البته این نوع کاربرد در آن روزگار شایع بوده و می توان آن را ویژگی سبکی به شمار آورد.

2-3- کاربرد واژگان و ساخت های دستوری کهن

 

چون ترک جنگجوی من از در درآیدا ... با شور جنگ و مشغله در محضر آیدا(27)
همچو هندو ز هر کجا خورشید ... می بتابد بدو نماز کنی(28)
گفتار نکو از تو شنیدستیم اما ... بر گو تو ز نیکویی کردار چه داری(29)
زنخ کم زن که صنعت های یزدان ... چنان آمد که جای بیش و کم نیست(30)
این طره پرچین که شکن در شکن استی ... امشب چه فتاده است که در دست من استی(31)
هرجا سخن از شکّر و قند و عسل استی ... قند لب شیرین تو ضرب المثل استی(32)

 

2-4- توجه به دساتیر(33)

براساس مقاله آقای ابراهیم پورداوود در مقدمه لغت نامه دهخدا، مطالب دساتیر آمیخته ای از عقاید زرتشتیان و مسلمانان است؛ به گونه ای که مورد قبول هیچ کدام از دو فرقه نیست. در دیوان میرزا حبیب لغات دساتیری یافت نشد؛ اما از ابیات زیر برمی آید که برای دساتیر شأنی آسمانی قائل بوده است:

 

بجوی این راز جانی از دساتیر ... که این قول از حدیث باستان است(34)
بجوی این راز جانی در دساتیر ... کز آن خسرو رقم زد دور ایام(35)

 

2-5- تعابیر نو

واژگان و اصطلاحات نو و روزآمد در شعر میرزا حبیب به شکلی طبیعی و دور از افراط، تفریط و تصنع می آیند:

 

یک کتابی می که نوشیدم ز دست می فروش ... واقف از اسرار و آیات کتابم کرده است(36)
ای دو زلفت سپاه بی ترتیب ... وی دو مژگانت فوج بی سرتیب(37)

 

2-6- عربی غیرمعمول

لیس یدعوا غیره اهل النُهی ... فاتقی خمراً فقل لی انّها(38)
از شام به عیش کوش تا صبح ... وز صبح به طیش باش تا شام(39)
آبی است که جاری به وهادات و تلال است ... روحی است که ساری به جمادات و نبات است(40)
این خراتین بین که با این عقل و این دانش سخن ... از سماک اعزل و از نسر طائر گفته اند(41)

البته اصطلاحات نجومی مصراع دوم، این بیت را غریب تر از حد عادی نموده.
قافیه های این بند از یک ترکیب بند هم میزان عربیت کلام میرزا را خوب نشان می دهد:

خیز ای مه و ساز گیر و بربط ... ریز ای بت ساده باده در بط
بط چیست خم و سبو کدام است ... برخیز و بریز باده در شط
ای تازه جوان که چهرت از خال ... روزی است به تیره شب منقط
بالله که از این شراب احمر ... یک جرعه مده به شیخ اشمط
آن شیخ دو مو که خورده صد تاب ... موی ز نخش چو مار ارقط
ما گر بخوریم باده اولی است ... شیخ ار نزند پیاله، احوط
من گر نوشم شوم خردمند ... شیخ ار نوشد شود مخبط
شاهد چو خورد شود هشیوار ... زاهد چو خورد شود مخلط
از روز ازل که کاتب صنع ... بر لوح شهود زد قلم قط
بنگاشت به ساق عرش از غیب ... کلک ازلی خطی مقرمط
بر مصحف جود اولین سطر ... بر لوح وجود آخرین خط
الله و محمد و علی بود ... با نص جلی علی ولی بود(42)
تن همه زشتی و بدی، یا رجلاً خذبیدی ... جان همه دیوی و ددی، یا رجلاً خذبیدی(43)
یا من هو اول و آخر ... یا من هو باطن و ظاهر(44)
بر دوش نبی که برتر از عرش ... آن کس که نمود جا، علی بود(45)

 

2-7- کاربرد خاص و غیرمعمول

زلفش هزار تاب و به هریک هزار چین ... هی چین و حلقه در پس یکدیگر آیدا(46)
ذره نیارد صفت ز خورشا، لیکن ... بر مثل خود کند روایت خورشا(47)
این مدح بخورد ماست ور نه ... کی در خور سر تقی علی بود(48)
دیوان مصاحف ظهور است ... عنوان محائف شرف بود(49)
در میان عاشق و معشوق رازی دیگر است ... این لب و آن گوش را ساز و نوازی دیگر است(50)

 

2-8- جمله

در ساحت جملات به راستی شعر میرزا حبیب را روان و سرزنده می یابیم. اما گاه به دلایل مختلف درک مفهوم ابیات چندان ساده نیست. در زیر دو نمونه از مشکلات شعر او را می بینیم که البته چندان پرکاربرد نیست:

2-8-1- غلط دستوری

 

در ازل کاین جلوه در خاک و گل آدم نبود ... مهر رخسار علی را از تجلی کم نبود(51)
بگو جم کیست، آن کس مرغ و ماهی ... به افسون از هنرمندی کند رام(52)
(نیاز به حرف ربط دارد)

آنکس که به نام اوست بسمل ... بر مصحف اصطفا علی بود(53)
(زمان افعال ناسازگار است)

 

2-8-2- تعقید و پیچیدگی

 

آن کش به احد نمود احمد ... از ناد علی ندا علی بود(54)

(یعنی: آنکس که احمد با ذکر «نادعلی» نام او را به احد ندا نمود، علی بود)

3- ادبیات

3-1- قالب های شعری

دیوان میرزا حبیب دو بخش دارد: بخش عمومی و بخش مدایح. بخش عمومی 215 صفحه است و بخش مدایح صفحه های 217 تا 320 را دربرمی گیرد؛ یعنی 103 صفحه. پس از آن دوباره تعدادی از اشعار عمومی در یازده صفحه آمده است. اشعار عمومی او بیش از دو برابر اشعار آیینی اوست و این برای یک مرجع تقلید کمی عجیب است. تعداد و پراکندگی قالب های مختلف در این دو بخش به این شرح است:

صفحات

مدایح

صفحات

اشعار عمومی

قالب

217 تا 219

3

58 تا 215

355

غزل

249 تا 320

9

1 تا 33

25

قصیده

 

 

34

1

مثنوی

 

 

324 تا 330

48

رباعی

 

 

48 تا 56

2

ترجیع بند

219 تا 248

4

35 تا 47

2

ترکیب بند

321 تا 323

1

 

 

مسمط
نکته قابل ذکر در شعر میرزا حبیب علاقه او به مطوّل سرایی است؛ به ویژه در قالب های ترکیب بند و قصیده بنا دارد زیاد بگوید. اینک آماری از اشعار بلند او:
ترکیب بند 23 بندی: صص 224-238؛
قصیده 178بیتی: صص 256-263؛
قصیده 90بیتی: صص 264-271؛
قصیده 114بیتی: صص 273-282؛
قصیده 203بیتی: صص 282-291؛
قصیده127بیتی: صص 292-302؛
قصیده 122 بیتی: صص 303-308؛
قصیده 130بیتی: صص 309-320.
تعداد ابیات غزلیات میرزا حبیب متفاوت است: غزلهای دوبیتی (صص 182-183)؛ غزل های 3-4 بیتی (ص 68) و غزل های 15 بیتی (صص 118-119)؛ اما عمده غزل هایش بین 8 تا 10 بیت هستند.
گاه پیش می آید که اشعاری از مشخصات قالب خارج شده اند؛ مثلاً‌ غزلی مطلع ندارد (ص159) یا بندهایی از ترکیب بند، بیت ترکیب ندارند (ص 224 و ص 233) که البته این موارد به احتمال زیاد باید از سهوهای کاتب و حروف چین باشد.

3-2- عروض و قافیه

به وزن شعر مسلط است و سراغ اوزان بدآهنگ نمی رود. در این مورد تنها خطایی که از او یافت شد آن جاست که نون ساکنی را از تقطیع ساقط نکرده است:

 

آن کس که به دستش از دل حوت ... ذوالنون بشد رها، علی بود(55)
در بحث قافیه نیز فقط در یک شعر قافیه های نادرست دیده شد:

شاهی که امیر لو کُشِف بود ... کشاف طلسم ما عَرَف بود(56)
شمشاد قدش به گلشن قدس ... زیبنده و راست چون اِلف بود

همچنین حدود هشتاد درصد غزل های میرزا حبیب مردف هستند و به ندرت شعر بدون ردیف دارد.

3-3- کیفیت شعر

غزلیات میرزا حبیب در پاره ای موارد به شدت به غزل های سبک خراسانی می مانند؛ به دو نمونه توجه کنید:

 

پر کن از خمّ می کدوی مرا ... تر کن از جام می گلوی مرا
تو که سیراب گشته ای زین جوی ... نیز در جوی زن سبوی مرا
یا کدوی مرا پر از می کن ... یا بهم در شکن کدوی مرا
عدوی خیره چیره شد بر من ... بشکن ای دست حق، عدوی مرا
ای خلیل من آزر بتگر ... باز بتخانه کرد کوی مرا
کلک این بت تراش چابک دست ... نقش بت کرد چارسوی مرا
چار مرغند فتنه جو با من ... بکش این چار فتنه جوی مرا
طمع و شهوت است و حرص و امل ... بشکن این چار زشتخوی مرا(57)
زلفکا! چند حیله ساز کنی؟ ... تا به ما راه حیله باز کنی؟
جادو ار نیستی، چسان خود را ... گاه کوتاه و گه دراز کنی
خویشتن را به هیکل طومار ... گاه پیچی و گاه باز کنی
گاه بر چشم یار حلقه زنی ... گاه با گوش دوست راز کنی
گه به یکسو کنی ز چهرش خویش ... تا شب از روز امتیاز کنی
گه کنی خیرگی و بر رویش ... چنگ و چنگال خود دراز کنی
آخر ای خیره تا به کی شوخی ... با رخ یار دلنواز کنی
سر ببرد هزار بارت یار ... خویش را باز سرفراز کنی
ای سیه زاغ حیله ور به چه رو ... با رخش کار جرّه باز کنی
دست ما کی به حلقه تو رسد ... که تو با آفتاب ناز کنی
همچو هندو ز هر کجا خورشید ... می بتابد بدو نماز کنی(58)

 

3-4- استقبال از شعرا

استقبال ها و جواب های میرزا حبیب به شعرای برجسته نشان از مطالعه و تتبع او در دواوین دارد. در زیر چند نمونه از استقبال های او آورده شده است:

حافظ:

روضه خلد برین خلوت درویشان است ... مایه محتشمی خدمت درویشان است(59)

میرزا حبیب

ملک تسلیم و رضا دولت درویشان است ... کسوت فقر و فنا کسوت درویشان است(60)

سعدی:

ماه فروماند از جمال محمد ... سرو نباشد به اعتدال محمد(61)

میرزا حبیب:

روی مه آیینه جمال محمد ... طلعت خورشید پایمال محمد(62)

 

4- آرایه ها

4-1- بدیع

در میان آرایه های لفظی سجع و جناس از آرایه های پرکاربرد شاعرند. برای نمونه از هریک از این آرایه های چشمگیر دیوان میرزا حبیب یک بیت نقل می شود:

سنگ تویی جام تویی ننگ تویی نام تویی  خاص تویی عام تویی یار جلا خذبیدی(63)

سجع:

آن کار را که بر سر انکار بوده شیخ  ما صبح و شام بر سر آن کار بوده ایم(64)

جناس

ذرّه چه داند حدیث طلعت خورشید؟   پشّه چه داند رموز خلقت عنقا؟(65)

موازنه

ای صاحب تخت و بخت و دیهیم   سلطان سریر هفت اقلیم(66)

نام شمار و تتابع اضافات
در میان آرایه های معنوی بدیع، بیشترین توجه شاعر معطوف به تلمیح و تضمین است. در زیر نمونه هایی از تلمیحات میرزا حبیب آورده شده است:

من معلم زاده ام تعلیم اسما کار من(67)  شرح قول اطلبوا العلم ولو بالصین کنم(68)(69)

تلمیح قرآنی

چه باک از آتش دوزخ که در حشر  قسیم نار و جنت جز علی نیست(70)(71)

تلمیح حدیثی

دستی که به جود کشتی نوح   آورد به استوا علی بود(72)(73)

تلمیح به تاریخ رسل

تهمتنی که به یک شعله برق خنجر او  برآرد از دل صد خرمن نفاق شرار(74)

تلمیح به اساطیر حماسی

تکیه زن آمد فریدون باز بر اورنگ جم    باز بستد جم ز اهریمن نگین خسروی(75)

نمی گنجد حقیقت در بیان ها    که چندین قصه و افسانه سازند(76)
کنید این سان که بهر صید سیمرغ   ز خط و خال دام و دانه سازند
به وصف حال ابسال و سلامان   حدیث از شمع و از پروانه سازند

تلمیح به داستان های عرفانی
نکته قابل توجه در استفاده از آیات و روایات این است که بسیاری از این موارد از مأثورات غیرمشهور در بین اهل ادب است؛ این مسأله، سه نکته را درباره میرزا حبیب نشان می دهد: نخست: آشنایی عمیق با مأثورات؛ دوم: قدرت تطبیق آنها با اوزان شعر فارسی؛ سوم: فکر مستقل و خلاق (مفاهیمی دارد که دیگران ندارند و لذا به کشفیات جدیدی در عرصه زبان، تضمین و تلمیح محتاج است). به چند نمونه از مأثورات غیرمشهور در ادبیات که همه از یک ترکیب بند انتخاب شده اند توجه کنید:

 

شد هویدا بر ملایک سر ما لا یعلمون(77) ... بر خلایق آشکارا گشت مهر بی مثال(78)
با تمام انبیا همراه بود اما نهان ... شد عیان چون نور احمد در جهان پرچم گرفت(79)(80)
شد فروزان بر فراز طور نار موسوی ... نفس رحمن گشت بر عش ولایت مستوی(81)(82)
قبضه شمشیر شد منشور انزلنا الحدید ... بر زبان تیغ روشن آیت بأس شدید(83)
دست داود از فلاخن سنگ قدرت کرد سر ... آفت جان و فنای قالب جالوت شد(84)

از درخشان ترین هنرهای میرزا حبیب حسن تعلیل های اوست:

خانه بی خانه خدا منزل اغیار بود ... کعبه بی او عجبی نیست که بیت الوثن است(85)
چرخ خم آورده پشت با همه رفعت ... بو که حکایت کند ز دال محمد(86)
هر شام و سحر که خم کند پشت ... چرخت چو گدا برای تعظیم(87)
بخشیش ز مهر دامنی زر ... ریزیش ز ماه دامنی سیم

تأویل های میرزا هم بسیار جالب است. او عارف است و تأویل شگرد عرفاست:

دل است آن وادی ایمن که گوید ... انا الله حق در او از آتش طور(88)
کار جان کن نه کار تن که تو را ... کار جانی بود نه کار تنی(89)
گرد این اوهن البیوت چرا ... روز و شب همچو عنکبوت تنی؟
کارتن نام عنکبوت کنند ... نیز در کار تن، تو کارتنی

 

4-2- بیان

میرزا حبیب چندان اهل تشبیه و استعاره نیست و شعرهای بسیاری از او می توان یافت که هیچ بهره ای از این دو آرایه ندارد؛ اما در معدود اشعاری که از تشبیه و استعاره استفاده کرده، استادی خود را به خوبی نشان داده است. این بند اول از یکی از ترکیب بندهای میرزاست(90):

 

دامن این خیمه را دست سحر بالا گرفت ... ساقی چرخ از می خور ساغر مینا گرفت
آهوی گردون سوار بره شد مانند شیر ... یال و دم رنگین ز خون جا در صف هیجا گرفت
بازگشت از دست ظلمت باز شاهنشاه روم ... چون سکندر بار دیگر کشور دارا گرفت
خسرو خاور به کین با خیل اختر در غزا ... رخت زی صحرا کشید و جای در بیدا گرفت
خور ز گلزار فلک چون لاله احمر شکفت ... روشنی از دیده صد نرگس شهلا گرفت
شهسوار خیل انجم پادشاه ملک چرخ ... بهر قهر جیش ظلمت رایت حمرا گرفت
شد سلیمان فلک را تکیه گه اورنگ جم ... همچو شاه دین که جا بر تخت اوادنی گرفت
تکیه شاه خاوران بر زمردین مسند نمود ... همچو شاه دین که جا بر مسند احمد نمود

از یاد نباید برد که این تعابیر در عین زیبایی عمدتاً ابداع میرزا حبیب نیستند و سابقه ای طولانی در شعر فارسی دارند و میرزا هم اهل مطالعه و تتبع در دواوین قدماست؛ با این وجود نمی توان منکر ذوق سلیم و طبع خلاق او شد؛ خاصه وقتی با چنین تعابیری مواجه شویم:

دشمنت همچو شکوفه است که نازاده زمام ... راست اندام بر اندازه قدش کفن است(91)

 

5- محتوا

5-1- مضامین شعری

در غزلیات نتوانستیم همه ابیات را مرور کنیم؛ از این رو موضوعات اولین غزل از هر قافیه را بررسی کردیم. این کار هم تنوع قوافی دیوان را نشان می دهد و هم نمونه برداری نسبتاً مطلوبی است. برخی از قوافی و ردیف ها کلمات خاص و در نتیجه مضامین خاصی را بیشتر جلوه می دهند؛ مثلاً حرف «قاف» و ردیف «عشق». با این شکل گزینش ضریب این نوع خطا به حداقل می رسد. در این جست و جو هجده غزل و 152 بیت بررسی شد که مجموعاً 296 موضوع و بن مایه به دست آمد. در این بین 262 بن مایه بیشتر تکرار شده بودند که آن ها را در جدول زیر می بینید:

زندگی

دین

رندی

عشق

شراب

اخلاق

نکوهش زهد

عرفان

موضوع

14

16

25

26

30

31

40

71

تعداد غزل ها
در یک تقسیم بندی کلی تر می توان عشق، عرفان، نکوهش زهد، رندی و شراب را در یک گروه جای داد و زندگی، دین و اخلاق را در گروهی دیگر. در این شرایط وجه غالب روحیه میرزا حبیب بهتر دیده می شود؛ شور عرفانی وی (76درصد) بر چهره علمی و عقلانی اش (24درصد) غلبه دارد. اما در قصاید اوضاع کمی متفاوت است. جدول قصاید از این قرار است:

رندی

شراب

عشق

بیان حال

حکمت

موضوع

2

3

4

5

11

تعداد قصاید

5-2- نمودهای بارز اندیشه عرفانی

5-2-1- تجلیل از عرفا و دراویش

غیر از معصومین علیهم السلام مشایخ او و گاه دوستانش (که احتمالاً آنان نیز از دراویش و عرفا بودند) نیز مورد عنایت شعر میرزا حبیب قرار دارند. ظاهراً تنها استثنای این مدعا قصیده ای است که با میلاد امیرالمؤمنین علیه السلام شروع شده و به ذکر صاحب الزمان علیه السلام خاتمه یافته و ناگهان به مدح میرزاحسن شیرازی - که «محی السنن» و مدرس میرزا در حوزه سامرا بوده - گراییده است(92). او حتی وقتی می خواهد امیرالمؤمنین علیه السلام را مدح کند به قول عرفا استناد می کند:

 

این سخن از پیر درویشان جنید ... می رسد ما را که پیر ما علی است(93)

به طور کلی در غزلیات همه جا صحبت از نکوهش زاهد و شیخ و ستایش درویش است. در اغلب خودستایی ها هم خودِ نوعی و جمعی شاعر دیده می شود؛ نه خودِ فردی او؛ به عبارت دیگر عمده مفاخره های میرزا حبیب فخر عرفاست؛ نه فخر شخص میرزا. او در یک غزل کامل - که به استقبال از حافظ سروده - به نکوداشت دراویش پرداخته است. اینک دو بیت از این غزل:

گر نسب پادشهان راست ز جمشید و قباد ... قل هو الله احد نسبت درویشان است
حرم و دیر که در کیش مسلمان و کشیش ... شد چنین محترم از حرمت درویشان است(94)

 

5-2-2- بیان حالات عرفانی

دکتر شفیعی کدکنی درباره شعر عرفانی میرزا حبیب چنین می گوید: «آنچه حبیب در باب عرفان سروده است، حاصل تأملات شخصی خود اوست در آفاق و انفس؛ و شعرش از اصطلاحات عرفانی تقریباً برهنه است؛ مثل غزلیات شمس جلال الدین مولوی»(95)؛ و در جای دیگر می گوید: «حبیب خراسانی به خاطر صبغه عرفانی غزل هایش در ادب این دوره قابل ملاحظه است و نوع غزل هایش از حالت و لطفی تجربی برخوردار است؛ بدین معنی که وی - برخلاف معاصران خود - هیچ گاه نخواسته شعری بگوید که از حالت درونی او سرچشمه نگرفته باشد»(96).
شعرهای میرزا حبیب بیان حالات و احساسات راستین او هستند. او خود را عارفی می داند که به وصال رسیده و اراده اش در اراده حق فانی شده است. طعم این وصال در سراسر دیوانش دیده می شود؛ دیوانی که هیچ نشانی از غم و اندوه ندارد. نمونه هایی از اشعار او که به وضوح بیانگر حالات اویند:

فنا:

ز آبادی به ویرانی رسیدیم ... ز دانایی به نادانی رسیدیم
به کوی نیستی از راه هستی ... به درویشی ز سلطانی رسیدیم
اگر یاران به دشواری رسیدند ... به مقصد ما به آسانی رسیدیم
بسی منزل که طی شد تا در این راه ... به اول گام حیرانی رسیدیم
دلیل راه ما شد کفر زلفش ... به آیین مسلمانی رسیدیم
نگین اهرمن دزدیده بودیم ... به انگشت سلیمانی رسیدیم(97)

مظهر اسماء الله:

نام حق را هزار و یک گفتند ... من یکی نیز از آن هزار و یکم(98)

 

5-2-3- نگاه عرفانی به عذاب

نوع نگاه میرزا به عذاب کاملاً اثرپذیرفته از ابن عربی است و با ظاهر قرآن و روایات تعارض دارد:

 

گویی که حق عذاب کند گر خوری شراب ... عذب است اگر عذاب کند حق، عذاب نیست(99)

 

5-2-4- هر روز قیامت است

در نگاه تأویل گر و باطنی میرزا حبیب، هر روز قیامت است و دنیا و عقبا از هم جدا نیست:

 

از ما حساب کار چه جویی تو، شیخ شهر؟ ... امروز اگر به زعم تو روز حساب نیست(100)

آنچه از این بیت دریافت می شود، اعتقاد شاعر به روز حساب بودنِ امروز است و عقیده شیخ شهر را «زعم» و گمان می داند. در این ابیات این عقیده پررنگ تر دیده می شود:

روز حساب را که به فردا نهاد شیخ ... امروز پیر میکده یوم الحساب کرد(101)

 

5-2-5- ملامت

میرزا حبیب به شدت ملامتی است؛ به گونه ای که خواننده حتی با اطلاع کامل از زندگی و سلوک شاعر، باز به او بدبین می شود. بسیاری از نمونه بیت هایی که نقل شد، مؤید همین نکته است؛ اما باز هم این بیت خواندنی است:

 

خرابم، بی خدم، مستم، رقم کن ... به نام من سجل زین اعترافات(102)

شاعر علاوه بر طعن و تمسخر دائمی شیخ و زاهد، گاه گفته های زاهد (همان ظاهر شریعت) را خرافات می داند و گاه پا را فراتر می گذارد و اساساً دین و کفر را یکسان می داند که البته این آخری در کلام عرفا بسیار پرسابقه است:

بیا زاهد مزن دم زین خرافات ... بزن ساغر که فی التأخیر آفات
تو گر از کعبه می آیی من از دیر ... مخور غم کاین دو را نبود منافات(103)

 

5-2-6- ظاهر و باطن

میرزا حبیب باطنی است و اهل تأویل و از همین رو زاهد ظاهرپرست را گاه به علت ناآگاهی اش معاف می دارد و گاه بر او می تازد. همچنین براساس ابیات می توان حدس زد که او مانند بسیاری از عرفا مورد طعن متشرعین بوده است؛ در حالی که او خود مرجع تقلید است:

 

شیخ و زاهد گر مرا مردود و کافر گفته اند ... عذر ایشان روشن است از روی ظاهر گفته اند(104)

این شاعر فقیه، گاه احکام شرعی را نیز تأویل می کند:

طواف و سیر گرد خانه دل ... بود حجی که مقبول است و مشکور
گناهی جز خودی نبود، چو خود را ... رها کردی بود ذنب تو مغفور(105)

میرزا حبیب با همه ملامتی بودنش، گاه اعتراف می کند که سخنانش رمزآلود است و به واقع رد گم می کند. او گاه از سخنان فتنه انگیز خود رمزگشایی می کند و گوشه ای از حقایق معنوی خود را می نمایاند:

نعل وارون زن که اندر راه عشق ... عقل مجنون است و مجنون عاقل است(106)
می توحید حلال است که در مشرب عشق ... می عبارت ز دل و جام عبارت ز تن است(107)

یکی از شگفت ترین موارد باطن گرایی و تأویل میرزا حبیب آن جاست که «در میانه مدح امیرالمؤمنین علیه السلام ناگاه به ستودن ابولؤلؤ و نکوهش خلیفه دوم می پردازد» و این امر به خوبی روحیه رمزگرایانه شاعر را می نمایاند:

هر آن که جست تولا به دعوت باطل ... هر آن که کرد تبری ز دعوت اخیار
حلول روح وی است اندر آن همه اجسام ... بروز ذات وی است اندر آن همه ادوار
گهی به عشوه ابلیس و گه به صورت دیو ... گهی به هیکل طاووس و گه به جلوه مار
گهی زده ره آدم به دانه گندم ... گهی زده ره حوا به عشوه بسیار
گهی به هیکل شیطان ز سجده آدم ... قبول امر خدا را نموده استنکار
گهی به صورت قابیل شد برادرکش ... گهی به هیکل کنعان ز نوح کرد فرار
گهی به شانه ضحاک از فریب و فسون ... چو مار گشته و از خلق برکشیده دمار
به قوم لوط گهی منکر و گهی منکر ... به قوم هود گهی بنده و گهی سالار
گهی به هیکل فرعون و گاه در هامان ... گهی به سامری و گه به شکل عجل خوار(108)
گهی چو مزدک آورده کارنامه برون ... گهی چو مانی بنموده بارنامه نگار
ز نسر و وُدّو یعوق و ز جبت و از طاغوت ... منات و عزی و لات و ز هر بت پندار
غرض وجود وی آمد به آیه قرآن ... مراد ذات وی آمد ز معنی اخبار(109)

او در قصیده ای کاملاً عرفانی نیز این گونه به موضوع غصب فدک می پردازد:

ملکوت فلک عقار من است ... گو برد تیم یا عدی فدکم(110)(111)

 

5-2-7- زهد و عشق

همانطور که در بخش مضامین شعری دیده شد، شاعر در قصاید چهره ای عقلانی تر دارد و نسبت بخش عاقلانه قصایدش (بیان حال و حکمت) به بخش عاشقانه و عارفانه (عشق و شراب و رندی)، 64درصد به 36درصد است. البته در مواردی نیز راه عقل و شرع را به کلی نفی نمی کند و فقط آن ها را زیردست راه عشق می داند:

 

عقل و دین در سایه دیوار عشق افتاده پست ... می زند طبل و علم خورشید جان بر بام عشق(112)

ای همایونفر ای همای خرد ... ای دلیل معارج فلکم... خوشتری خوشتری تو از دو جهان ... لیک من نیز از تو خوشترکم
تو گرفتار قید وهم و شکی ... من برون از جهان وهم و شکم... بگذرم از تو من به پرّان سیر ... گرچه تا نیمه ره تویی یزکم(113)

اما در اغلب موارد به بی رحمانه ترین وضع هیچ شأنی برای زاهد و راه و رسمش قائل نیست و گاه شیخ را به کلی به تمسخر می گیرد:

ای شیخ جز این خرقه و دستار چه داری؟ ... جز انده و اندیشه بسیار چه داری؟
گیرم تو خری علم چه (= چو) باری است به دوشت ... در گل چو فتاد این خرو این بار چه داری؟
تکرار کنی روز و شب این درس مزوّر ... یک بار بگو زین همه تکرار چه داری؟
تسبیح تو چون رشته و دستار تو افسار ... آخر به جز این رشته و افسار چه داری؟
عمریست که داری به در مدرسه مشکوی ... باری خبر خانه خمار چه داری؟
ما رند خرابیم و به تو کار نداریم ... شیخی و کبیری تو، به ما کار چه داری؟
گفتار نکو از تو شنیدیم اما ... برگو تو ز نیکویی کردار چه داری؟(114)
من بر افراد بشر شیخ بر آحاد بقر ... ز خداوند به هر قوم امامی دگر است(115)

هر اندازه که زاهد و شیخ در شعر میرزا حبیب نکوهیده اند، پیر می فروش عالی مقام است. شاعر حتی در قصاید هم - هرچند در مواردی معدود - ارادتش به پیر می فروش و دشمنی اش با اهل مسجد را به خوبی نشان داده است(116).

5-2-8- تعلق خاطر به شعر رندانه

نکته جالب دیگر ضعف زبانی قصاید حکمی و قوت نسبی قصاید عشقی و شراب آلود است که باز از تعلق خاطر شاعر حکایت می کند. این نمونه ها تفاوت سطح را به خوبی نشان می دهند:

 

به گیتی بهتر از دانشوری نیست ... به جز دانش به گیتی مهتری نیست
به دو گیتی ز دانش برتری جو ... که جز دانش به گیتی برتری نیست
ز دریای خرد گوهر توان جست ... که دریایی بدان پهناوری نیست...(117)
نرگس مست تو را باز خماری دگر است ... می نماید که در اندیشه کاری دگر است
گه شود زرد ز اندیشه گهی سرخ ز شرم ... باغ دلجوی تو را سیب و اناری دگر است
در گلستان تو نارنج و ترنج آمده بار ... در بهشت رخت امروز بهاری دگر است...
شانه دندان به جگر داشت که جز باد صبا ... حلقه زلف تو را حلقه شماری دگر است
جام می نیز از این غصه دلش خون شده بود ... که لبت جز لب او بر لب یاری دگر است...(118)

 

5-3- بازی با احکام شرعی

این مورد نیز از عجایب دیوان میرزا حبیب است؛ با اینکه وی مجتهد و مرجع تقلید بوده است:

 

وقف کردم از دل و جان وز خدا خواهم قبول ... مسجد و محراب و منبر را به خیل زاهدان(119)

یک بوسه حلال وار از آن لب ... گر می ندهی، حرام گیریم
جبریل صفت بیا در این بزم ... ساغر بدهیم و جام گیریم(120)
قبله حق و حقیقت عشق باشد عشق و بس ... زهد و علم و معرفت هریک مجازی دیگر است(121)
از شیخ بپرسید گر از اهل کتاب است ... آن آیه کدام است که تحریم شراب است؟
هرگز نتواند سخن شیخ شنیدن ... آن گوش که پیوسته بر آهنگ رباب است(122)

گاه نیز بدون تعریض به احکام شرع، از اصطلاحات فقهی استفاده ای صرفاً هنری و ابزاری دارد:

هر بیع و عقد را که به فتوای عقل بود ... اندر حضور مفتی عشقم اقالت است(123)

 

5-4- اطلاعات دینی

میرزا حبیب فقیهی عالیقدر است و طبیعی است که علم و اطلاعش از دین به مراتب بیش از دیگر شعرا باشد. از آنجا که او در اندیشه و شعر مقلد نیست، اغلب تلمیح ها و تضمین هایش بی سابقه (یا با احتیاط بیشتر) کم سابقه و مخصوص خود اوست. نگاه عرفانی او نیز باعث شده که فقط برخی آیات و احادیث در شعر او راه یابند یا از آیات و روایاتی که مورد استفاده دیگران هم بوده، برداشتی غیرمتعارف و عرفانی داشته باشد. در دو بخش «ظاهر و باطن» و «تأویل ها» نمونه های متعددی از این دست مطرح شدند؛ بنابراین در اینجا فقط نمونه های آیات و احادیث کم کاربرد در ادبیات ذکر می شوند:

 

از خصم تو گفت حق به قرآن ... چندین به کنایه لات و عزی (124)(125)
با ختم رسل عیان و پنهان ... با سایر انبیا علی بود(126)(127)
بر قلب ولی که عرش رب است(128) ... آن کس که قد استوی علی بود(129)
آداب و حقوق بندگی را ... کردی تو به جبرئیل تعلیم(130)(131)
آن وجه خدا تویی که باقی است ... جز تو همه فانی است و هالک(132)(133)
پیر مغان گناه مرا گر ثواب کرد ... تبدیل سیئات به حکم کتاب کرد(134)(135)

اما از عجایب است که چنین عالمی با این میزان اطلاعات و این عرق شیعی و صبغه ی تبرایی قوی (ر.ک بخش ظاهر و باطن) یکباره به حدیثی استناد می کند که از نظر شیعیان قطعاً مردود است و ممدوح این حدیث جعلی هم از بزرگان دشمنان اهل بیت علیهم السلام است:

دوش تا وقت سحر با لعل و خالت می سرود ... کلمینی یا حمیرا(136) وارحنی یا بلال(137)(138)

در زیبایی شعر و تناسب سرخی با لب و سیاهی خال با بلال هیچ سخنی نیست. بحث بر سر استناد به «کلّمینی یا حمیرا» است. تنها احتمال معقول آن است که میرزا حبیب این حدیث مجعول را از مثنوی مولوی در خاطر داشته باشد. مولوی در دفتر اول مثنوی دو بار این حدیث موزون را در شعر خویش گنجانده است:

مصطفی آمد که سازد همدمی ... کلمینی یا حمیرا کلمی(139)
آن که عالم بنده گفتش بدی ... کلمینی یا حمیرا می زدی(140)

البته پیش از مولوی عطار پای این حدیث را به شعر باز کرده بود:

باز در باز آمدن آشفته او ... کلمینی یا حمیرا گفته او(141)
زمّلینی یا خدیجه ز ابتدایش ... کلمینی یا حمیرا ز انتهایش(142)

البته میرزا حبیب یک بار دیگر هم اطلاع (یا حداقل دقت) علمی خود را زیر سؤال برده است؛ آنجا که یونس و ذوالنون را دو شخص پنداشته؛ در حالی که ذوالنون (به معنای صاحب ماهی) لقبی قرآنی برای حضرت یونس علیه السلام است. در این شعر، نام رابطه هر پیامبر با حضرت امیر علیه السلام در یک بیت (و نه بیشتر) توصیف شده است؛ اما برخلاف رویه معمول، یونس در یک بیت آمده و ذوالنون در بیتی دیگر. هرچند جای توجیه دارد؛ اما روند شعر همان کم دقتی گوینده را تأیید می کند:

آن کو به خلیل نار نمرود ... بنمود گل و گیا علی بود
آن حرف ندا که گفت یونس ... در ظلمت بحر یا علی بود
آن کس که به دستش از دل بحر ... ذوالنون بشد رها علی بود
آن کس که عصا به دست موسی ... بنمود چو اژدها علی بود(143)

 

5-5- غلو

آنچه در دیوان میرزا حبیب موج می زند، ارادت و عشق او به امیرالمؤمنین علیه السلام است. وی در این زمینه مدایحی چشم گیر دارد که گاه با نگاه ویژه به آیات و روایات به دست آمده و گاه زاییده تخیل یا شاید مکاشفات اوست. البته برخی از این مدایح رنگ و بوی غلوّ می دهند؛ اما با توجه به تأویل های مأثور و ظرایف اعتقادی قابل توجیه است:

 

گر پرده ز چهره بر فکندی ... گفتی همه کس خدا علی بود
بی پرده بگو علی خدا نیست ... لیکن ز خدای هم جدا نیست
یا من هو اول و آخر ... یا من هو باطن و ظاهر
یا من هو شاهد و مشهود ... یا من هو غائب و حاضر
یا من هو عالم الخفیات ... یا من هو سامع السرائر
یا من هو صارف البلیات ... یا من هو واقف الضمائر(144)
خداوند دل و جان جز علی نیست ... که ظهر و بطن قرآن جز علی نیست(145)
علی آدم، علی شیث و علی نوح ... که در دور نبوت جز علی نیست
علی احمد، علی موسی و عیسی ... که در اطوار خلقت جز علی نیست
اگر گویی علی عین خدا نیست ... بگو نیز از خدا هرگز جدا نیست(146)

ناگفته نماند که چه بسا این معارف جزو اسرار باشند و سزای آن یار که اسرار هویدا کند هم بر کسی پوشیده نیست.(147)
میرزا حبیب گاه مدح را از حد شرعی می گذراند و به دره غلو می غلتد:

اگر کفر است اگر ایمان بگو فاش ... که در روز قیامت جز علی نیست
در آن حضرت که دم از لی مع الله ... زند احمد معیت جز علی نیست
شنیدم عاشقی مستانه می گفت ... خدا را حول و قوت جز علی نیست(148)

 

5-6- تفاخرها

میرزا حبیب در مفاخره هایش عمدتاً به قدرت شاعری خود نازیده است و این نکته در میان شعرای عارف عجیب و کم سابقه است(149)؛ تا چه رسد به میرزا حبیبی که ابتدا فقیه و مجتهد است و بعد عارف و پس از این ها شاعر!

 

شیرین غزلی نغز بدین قافیه گوید ... هرکس که در اندیشه خود قافیه سنج است(150)
در سخنهای من بیا و ببین ... آنچه نشنیده ای ز سحر حلال(151)

در این ابیات به بندگی خدا افتخار کرده است که البته این نکته در دیوان او رواج چندانی ندارد:

گر خدای سپهر یار من است ... سیر گردون به اختیار من است
گر سگ بارگاه حق باشم ... شرزه شیر فلک شکار من است
از سگم نیز کم به قیمت خوان ... گر سگ نفس دون سوار من است(152)

یک بار نیز در غزلی سه بیتی و ضعیف به سیادت خود افتخار کرده است که البته همان جا هم کار را به انگور و شراب کشانده است:

ما فاطمیان سید عالی نسب استیم ... اصل شرف استیم و کمال حسب استیم
در دانش و بینش به همه کار تنومند ... فخر عجم استیم و کمال عرب استیم
تا آدم و حوا پدران را شرف از ماست ... چون دختر تاکیم که فخر عنب استیم

 

6- بخش مدایح

6-1- پراکندگی قالب ها و موضوعات مدایح

همانطور که دیده می شود، عموم مدایح منحصر است در حضرات نبی گرامی، امیرالمؤمنین و امام عصر علیهم السلام (آنچه در قصیده دوم در مدح امام کاظم علیه السلام آمده، بسیار مختصر است). نکته جالب آنکه در تمام این موارد فقط صحبت از میلاد و جشن و شادباش است و بویی از غم به مشام نمی آید و از این حیث بسیار شبیه است به غزلیات شمس.

6-2- بن مایه ها

در این بخش 450 بیت را که بیشتر (429 بیت) از ترکیب بندها و کمی(21)بیت از قصاید انتخاب شده بود، مطالعه و بن مایه های ابیات استخراج گردید. در مجموع 633 بن مایه به دست آمد که از آن میان آنچه بسامد داشت در جدول زیر مرتب شده است:

درصد

تعداد ابیات

موضوع

30.7

163

مدح غیرمأثور

11.7

62

عرفان

8.8

47

موعود

8.4

45

عشق

8.1

43

قرآن

7.1

38

حدیث

5.8

31

خارج از فضای معنایی شعر

4.1

22

تبرّی

3.7

20

فلسفه

3.4

18

اشارات تاریخی

3.2

17

شراب

2.6

14

اسطوره

1.3

7

غلوّ و اغراق

0.3

2

شریعت و احکام

0.1

1

مدح حماسی
مقصود از مدایح غیر مأثور، ابیات ستایش آمیزی هستند که ریشه در هیچ جای مشخصی از تاریخ یا متون مقدس ندارند؛ چیزی شبیه به مدایح شاعران درباری روزگار سامانیان و غزنویان. اینک از گونه های مختلف این مدایح نمونه هایی ذکر می شود:

مدح غیر مأثور درباره امیرالمؤمنین علیه السلام:

روی تو که قبله صلاه است ... مجموعه عالم صفات است
عنوان تجلی ظهور است ... دیوان کمال حسن ذات است
سردفتر مصحف وجود است ... سرلوح کتاب کائنات است
جز مدح تو هرکه هرچه گوید ... دانسته یقین که ترهات است
ابروی تو قبله نماز است ... گیسوی تو عروه نجات است(153)

مدح قرآنی درباره غدیرخم:

امروز ز روی نص قرآن ... بگرفت کمال دین اسلام
امروز به امر حضرت حق ... شد نعمت حق به خلق اتمام(154)

مدح قرآنی درباره امیرالمؤمنین علیه السلام:

از خصم تو گفت حق به قرآن ... چندین به کنایه لات و عزّی
یک جلوه ز چهره تو تابید ... در بزمگه دنی تدلی(155)

مدح حدیثی درباره امیرالمؤمنین علیه السلام:

آن نقطه با که پیش یکتا ... پشتش به دعا دو تا علی بود
با ختم رسل عیان و پنهان ... با سایر انبیا علی بود(156)

غلو در مدح امیرالمؤمنین علیه السلام:

مجو غیر از علی در کعبه و دیر ... که هفتاد و دو ملت جز علی نیست
اگر کفر است اگر ایمان بگو فاش ... که در روز قیامت جز علی نیست
در آن حضرت که دم از لی مع الله ... زند احمد معیت جز علی نیست(157)
شنیدم عاشقی مستانه می گفت ... خدا را حول و قوت جز علی نیست(158)

 

6-3- تحلیل مضامین وصفی

وفور چشم گیر مدایح غیرمأثور نشان از قدرت شاعری و خیال پردازی و سخنوری میرزا حبیب دارد. نیز حجم بالای آیات و احادیث به کار رفته در اشعار تسلط او به متون مقدس را می نمایاند. اما نکته جالب توجه انتخاب های وی است که همه نشانگر رویکرد عرفانی اوست؛ زیرا از میان فضایل مأثور فقط آن هایی را برگزیده که صبغه عرفانی دارند. ظاهراً جنگاوری مشهورترین صفت مولاست؛ اغلب شعرا هم وقتی به مدح حضرت امیر علیه السلام می پردازند، از دلاوری های بدر، احد، خیبر و ... یاد می کنند؛ اما نهایت حماسه سرایی میرزا حبیب همین ابیات است که در عین زیبایی از ذکر مستقیم دلاوری های مولا طفره رفته است:

 

سوخت صد عجل خوار از برق تیغ آبدار ... چون عیان شد ذوالفقار شه چو دست موسوی
رمح شه همچون عصای پور عمران درکشید ... در دهان صد مار سحر و اژدهای جادوی
قبضه شمشیر شد منشور انزلنا الحدید ... بر زبان تیغ روشن آیت بأس شدید(159)

از عجایب و نوادر است که شاعری با این حجم مدح امیرالمؤمنین علیه السلام، به جنگ های آن حضرت نپردازد یا از یتیم نوازی و نیز سخنوری ایشان دم نزند. میرزا حبیب آنقدر در فضایل عارفانه امام غوطه ور است که مجال پرداختن به فضاهای دیگر را از خود سلب کرده است. او حتی حسب و نسب مولا را هم برنمی شمارد و نیز در آنچه که از اشعار او در دست است، هیچ نامی از حضرت صدیقه طاهره علیها السلام نیست. با این اوصاف و نیز با وجود روحیه شاد میرزا حبیب، طبیعی است که جایی برای صبر، سکوت، غربت، مظلومیت و شهادت مولا در اندیشه و اشعار او یافت نشود.

6-4- تغزلات و تشبیبات

میرزا حبیب در لا به لای مدایح، گاه و بیگاه تغزل و تشبیب می آورد که هم زیباست و هم مایه تعجب. تغزّلاتش چندان عاشقانه است که چه بسا مستمعان مقدس مآب را به انکار وادارد و از همین رو قابل خواندن در بسیاری از مجالس نیست. این نمونه را از ترکیب بند 22 بندی او ببینید:

 

وقت است که باز جام گیریم ... از لعل لب تو کام گیریم
آهوی رمیده دو چشمت ... رام ار نشود به دام گیریم
یک بوسه حلال وار از آن لب ... گر می ندهی حرام گیریم
چشم تو به عشوه خون ما ریخت ... از لعل تو انتقام گیریم
از گیسوی تو کمند سازیم ... از ابروی تو حسام گیریم
از صف زده خیل مژّگانت ... فوجی سپه نظام گیریم
یک رویه بدین سلاح و لشکر ... ملک دو جهان به کام گیریم
امروز که عیش قدسیان است ... ما نیز قدح مدام گیریم
خورشید می و هلال ساغر ... از دست مه تمام گیریم
یک ره به حرم یکی به دیر است ... ما زین دو بگو کدام گیریم؟
زهاد قدح ز حور و غلمان ... ما از کف تو غلام گیریم
دستار دهیم رهن و جامی ... از باده کشان به وام گیریم
هم باده علی الرئوس نوشیم ... هم بوسه علی الدوام گیریم
جبریل صفت بیا در این بزم ... ساغر بدهیم و جام گیریم
این نغمه به روز و شب سراییم ... وین زمزمه صبح و شام گیریم
از خلق جهان علی غرض بود ... او جوهر و ماسوی عرض بود(160)

 

نتیجه

ویژگی های عمده میرزا حبیب که در شعرش هم نمود یافته از این قرار است:
الف) ابتدا عارف است و بعد مرجع تقلید؛ به دلیل تعلق خاطر به عرفان، شاعر خوبی هم هست؛
ب) شعر او اغلب بیان حال واقعی اوست و به ندرت شعر سفارشی (مثل ستایش دانش) در آثارش یافت می شود؛
ج) ویژگی های عمده شعر عرفا در اشعار وی دیده می شود؛ از جمله مقابله با ظواهر شرع و طعن زاهد و شیخ که در سنت ادبی عرفانی همیشه ریاکارند. شیوه پرداختنش به شراب و... زبان رمزآلود شعرای عارف را نشان مید هد و چه بسا برای فهم و تفسیر یا توجیه اشهار و اقوال غیرشرعی بسیاری از عرفا دستاویز مناسبی باشد؛
د) در مدایح آیینی هم نگاه عرفانی اش غلبه دارد و بیشتر طبق یافته هایش مدح می کند نه مأثورات و محفوظات که یکی از علل تازگی کلامش نیز همین است؛
هـ) مانند عرفا اهل تأویل است و مأثورات مورد استفاده در مدایح را نیز معمولاً با تأویل به کار می برد؛
و) حالات عرفانی اش مناسب وصال است و از همین رو کاملاً شاد است؛ نشانی از غم و اندوه - حتی در مراثی مذهبی - در دیوانش نیست؛
ز) باز هم مانند عرفا بیشتر نگران حال و رابطه خود با خداست تا اینکه دغدغه مردم را داشته باشد؛ این روحیه در شعرش با غیبت مضامین اجتماعی و در زندگی اش با انزوای یازده ساله (سالهای پایان عمر) و نیز دخالت نکردن در جریانات انقلاب مشروطه نمود دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. شعراء/ 227.
2. خراسانی، حاج میرزا حبیب، دیوان اشعار، چاپ چهارم، به کوشش علی حبیب، تهران، زوار، 1361ش.
3. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 3.
4. همان، 5.
5. همان، 18.
6. همان، 17.
7. همان، 18.
8. همان، 8.
9. همان، 20.
10. همان، 20-32.
11. همان، 17-18.
12. همان، 6؛ به نقل از صنیع الدوله، مطلع الشمس، 2/ 400.
13. همان؛ 6-7؛ به نقل از مشکان طبسی، مجله دبستان، ش3.
14. همان، 7.
15. همان، 39.
16. همان، 8-9.
17. همان، 40.
18. همان، 267.
19. همان، 40.
20. همان، 9.
21. همان، 44-49.
22. همان، 38 و 52.
23. همان، 52.
24. همان، 61-67.
25. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 68.
26. همان، 232.
27. همان، 68.
28. همان، 199.
29. همان، 198.
30. همان، 221.
31. همان، 200.
32. همان، 177.
33. کتابی مجعول در قرن دهم که به دست شخصی به نام آذرکیوان فراهم شده است و آن را به پیغمبری مجعول به نام ساسان پنجم [از نسل یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی] نسبت داده و خود آن را ترجمه و تفسیر کرده است. این کتاب بعدها به طبع رسید و مایه گمراهی فرهنگ نویسان شد و لغات ساختگی آن از راه فرهنگ ها در شعر شاعرانی مانند شیبانی، ادیب الممالک و فرصت راه یافت و غلط های تاریخی آن نیز وارد تاریخ دوران قاجار شد (دهخدا، لغتنامه دهخدا، ذیل واژه دساتیر).
34. همان، 219.
35. همان، 221.
36. همان، 93.
37. همان، 70.
38. همان، 224.
39. همان، 224.
40. همان، 97.
41. همان، 119.
42. همان، 230.
43. همان، 199.
44. همان، 232.
45. همان، 232.
46. همان، 68.
47. همان، 217.
48. همان، 232.
49. همان، 234.
50. همان، 89.
51. همان، 218.
52. همان، 221.
53. همان، 232.
54. همان، 232.
55. همان، 232.
56.همان، 234.
57. همان، 69.
58. همان، 198.
59. حافظ، دیوان، 1/ 116.
60. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 68.
61. سعدی، کلیات، 899.
62. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 217.
63. همان، 199.
64. همان، 171.
65. همان، 217.
66. همان، 233.
67. بقره/33.
68. مجلسی، بحارالانوار، 1/ 177.
69. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 172.
70. مجلسی، بحارالانوار، 7/ 337.
71. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 220.
72. مجلسی، بحارالانوار، 26/ 5.
73. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 231.
74. همان، 266.
75. همان، 245.
76. همان، 123-124.
77. بقره/ 30.
78. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 243.
79. بحرانی، البرهان فی تفسیرالقران، 4/ 256؛ برسی، مشارق انوارالیقین فی اسرار امیرالمؤمنین علیه السلام، 127.
80. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 244.
81. طه/ 5.
82. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 245.
83. حدید/ 25.
84. بقره/ 251.
85. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 314.
86. همان، 218.
87. همان، 233.
88. همان، 219.
89. همان، 199-200.
90. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 240-241.
91. همان، 315.
92. همان، 309.
93. همان، 224.
94. همان، 76-77.
95. کدکنی، با چراغ و آینه در جست و جوی ریشه های تحول شعر معاصر، 349.
96. همان، 97.
97. میرزا حبیب، ‌دیوان اشعار، 171.
98. همان، 19.
99. همان، 78.
100. همان، 78.
101. همان، 124.
102. همان، 76.
103. همان، 75.
104. همان، 119.
105. همان، 219.
106. همان، 79.
107. همان، 312.
108. اعراف/ 148.
109. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 267.
110. «تیم» و «عدی» نام قبایل ابوبکر و عمر است.
111. میرزا حبیب، 19.
112. همان، 148.
113. همان، 19.
114. همان، 198.
115. همان، 76.
116. همان، 1.
117. همان، 9.
118. همان، 7.
119. همان، 184.
120. همان، 226.
121. همان، 89.
122. همان، 89.
123. همان، 89.
124. مجلسی، بحارالانوار، 82/ 260.
125. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 228.
126. بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، 4/ 256؛ برسی، مشارق انوارالیقین فی اسرار امیرالمؤمنین علیه السلام، 127.
127. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 231.
128. مجلسی، بحارالانوار، 55/ 39.
129. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 232.
130. مجلسی، بحارالانوار، 26/ 350.
131. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 233.
132. مجلسی، بحارالانوار، 4/ 5.
133. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 234.
134. فرقان/ 70.
135. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 124.
136. فروزانفر، بدیع الزمان، احادیث و قصص مثنوی، ترجمه و تنظیم از حسین داوودی، تهران، امیرکبیر، 1376، ص 92؛ به نقل از احیاء‌العلوم، ج3، ص 74. در همان جا به نقل از اللؤلؤالمصروع، ص 103 این حدیث مجعول دانسته شده است.
137.بحار، ج79، ص 173: قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم و سلّم: اَرِحنا یا بِلالُ .
138. حاج میرزا حبیب خراسانی، دیوان اشعار، به سعی علی حبیب، تهران، زوار، چاپ چهارم، 1361، ص 154.
139. مولوی، مثنوی معنوی، 1/ 120.
140. همان، 1/ 150.
141. عطار نیشابوری، منطق الطیر، 247.
142. عطار نیشابوری، مصیبت نامه، تهران،‌سخن، چاپ چهارم، ص 134.
143. میرزا حبیب، دیوان اشعار،‌232-233.
144. همان، 232-233.
145. همان، 219.
146. همان، 221.
147. گفت آن یار کز او گشت سر دار بلند
جرمش این بود که اسرار هویدا می کرد (حافظ)
148. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 220.
149. قافیه اندیشم و دلدار من
گویدم مندیش جز دیدار من (مولوی، مثنوی معنوی، 1/ 106)
150. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 98.
151. همان، 155.
152. همان، 95.
153. همان، 228.
154. همان، 224.
155. همان، 228.
156. همان، 231.
157. مجلسی، بحارالانوار، 79/ 243.
158. میرزا حبیب، دیوان اشعار، 220.
159. همان، 245.
160. همان، 226.

منابع تحقیق:
بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تصحیح قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، چاپ اول، قم، مؤسسه البعثه،1374ش.
برسی، حافظ، مشارق انوارالیقین فی اسرار امیرالمؤمنین علیه السلام به تصحیح علی عاشور، چاپ اول،‌بیروت، اعلمی، 1422ق.
خراسانی، حاج میرزا حبیب، دیوان اشعار، به کوشش علی حبیب، چاپ چهارم، تهران، زوار، 1361ش.
حافظ، دیوان، به تصحیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی، 1362ش.
سعدی، کلیات، برگرفته از تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، جاویدان، 1374ش.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، با چراغ و آینه در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر، چاپ اول، تهران، سخن، 1390ش.
فروزانفر، بدیع الزمان، احادیث و قصص مثنوی، ترجمه و تنظیم حسین داوودی، تهران، امیرکبیر، 1376ش.
مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسن، تهران، توس، 1375ش.
منبع مقاله:
منبع: فصلنامه امامت پژوهی، شماره5

/م